Журналдың этикалық стандарттары
Журнал жарияланым этикасы жөніндегі комитет (Committee on Publication Ethics, COPE) әзірлеген Core of conduct халықаралық әдеп нормаларына сәйкес келеді.
Жарияланым этикасы жариялау процесінің барлық қатысушыларының (редакторлардың, редакциялық алқа мүшелерінің, рецензенттер мен авторлардың) этикалық мінез-құлқының нормаларын, қағидаттары мен стандарттарын, мүдделер қақтығысын, әдепсіз мінез-құлықты анықтау жөніндегі шараларды, мақаланы алып қою (ретракция), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді. Этикалық қағидаларды сақтау ғылыми журналдың сапасын қамтамасыз ету және сақтау, сонымен қатар жариялау процесіне қатысушылар арасында сенімді және құрметпен қарау үшін маңызды аспект болып табылады. Сондықтан жариялау процесінің барлық қатысушылары жариялау этикасының қағидаларын, нормалары мен стандарттарын ұстануға міндетті.
Этикалық емес мінез-құлық: жеке мақалаларға рецензия беру, шарттық және жалған рецензиялау, жалған авторландыру, зерттеу нәтижелерін бұрмалау, жалған ғылыми мәтіндерді жариялау, мақалалардың қолжазбаларын авторлардың рұқсатынсыз басқа басылымдарға беру, авторлардың материалдарын үшінші тұлғаларға беру, авторлық құқықтарды және редакциялық процестердің құпиялылық қағидаларын бұзу, дәйексөздерді айла-шарғы жасау, плагиат.
Редакциялық алқа мүшелерінің жарияланым этикасы (жауапкершілігі мен міндеттері)
Журналдың редакциялық алқасының мүшелері журналдың дамуына, жетілдірілуіне, журналдың халықаралық мәліметтер базасына жылжуына жауапты, пікір еркіндігі, журнал авторлары мен оқырмандарының ғылыми және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру, автордың, рецензенттің және журнал баспагерінің коммерциялық мүдделерінің материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға әсер етуіне жол бермеу қағидаттарын ұстануға тиіс, сондай-ақ ғылыми жарияланымдардың сапасын арттыру, жарияланым процесінің барлық кезеңдерінде инфоақпараттың құпиялылығын қорғау үшін барлық ықтимал шараларды қабылдауға тиіс.
Редакциялық алқа мүшелері әдепсіз мінез-құлық, плагиат, өзін-өзі плагиат, авторлардың шамадан тыс өзін-өзі бағалауы, мүдделер қақтығысы белгілері мақалаларды жариялағаны үшін жауапты болады. Егер мақала жазу кезінде жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда, журналдың бас редакторы редакциялық алқа шешімінің негізінде жарияланымды алып қоюды (ретракциялауды) жүргізуге тиіс. Мақалаларды автор (авторлар) немесе журналдың редакциясы кері қайтарып алуы мүмкін. Редакция СОРЕ ұсынымдарына сүйене отырып, жарияланымдық және/немесе ғылыми этиканы бұзған жағдайда жарияланған мақалаларды алып қоюды жүзеге асырады. Мақала келесі жағдайларда қайтарып алынады:
- мақалада плагиатты анықтау, соның ішінде суреттер, графиктер, кестелер және т. б.
- қолжазбаның басқа басылымда "ҚазБСҚА Хабаршысы" журналында жарияланғанға дейін жариялану фактісін анықтаулған жағдайда;
- егер алынған деректер сенімсіз немесе заңсыз іс-әрекеттер нәтижесінде алынғаны туралы нақты дәлелдер болса, мысалы, деректерді бұрмалау;
- мақалада басқа ғалымдарға және олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қателіктердің болуы, мысалы, есептеу немесе эксперимент қатесі;
- үшінші тұлғалар тарапынан мақалаға немесе оның жекелеген бөліктеріне авторлық құқықтар туралы шағымдар;
- мақалада жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидаларына, стандарттары мен нормаларына қайшы келетін ақпараттың болуы.
Ол үшін мақаланы жарияланымнан ретракциялау туралы акт жасалады, оны бас редактор растап қол қояды және актінің көшірмесі корреспонденция авторына жіберіледі. Мақаланы алып қою рәсімінен кейін редакция мақаланы кері қайтарып алу туралы ақпаратты журнал сайтының басты бетінде журналдың келесі нөмірінде алып қою себебін көрсете отырып жариялайды.
Журнал редакциясы жарияланған шығарылымдарда анықталған бұзушылықтар бойынша барлық негізделген өтініштерді жауапкершілікпен және объективті қарайды.
Редакциялық алқа мүшелері келесі қағидаларды ұстануы керек:
- авторлардың теңдігі (этникалық шығу тегіне, азаматтығына, нәсіліне, жынысына, жыныстық бағдарына, діни сенімдеріне, авторлардың саяси көзқарастарына немесе коммерциялық көзқарастарына қарамастан қолжазбаны олардың зияткерлік мазмұны бойынша бағалау);
- құпиялылық. Қарау үшін алынған кез келген қолжазба құпия материал ретінде қаралуы тиіс. Мақала жарияланғанға дейін (оны қарау кезеңінде) редакторлар мен редакциялық алқа мүшелері ол туралы ақпаратты авторлардан, рецензенттерден және баспагерлерден басқа ешкімге хабарлауға құқылы емес. Қолжазбалар бас редактордың рұқсатынсыз үшінші тұлғалармен көрсетілмеуі және талқыланбауы керек. Редакциялық алқа мүшелері қабылданбаған қолжазбалар авторлардың жазбаша келісімінсіз редакциялық алқа мүшелерінің жеке зерттеулерінде пайдаланылмауын қамтамасыз етеді.
Редколлегия мүшелері
-қолжазба авторы (- лары) мен "ҚазБСҚА Хабаршысы" журналында жарияланған мақалалардың әдепке жат қылықтарына жасалған әрбір шағымды оның келіп түскен уақытына қарамастан, жеке-жеке қарауға міндетті;
- осындай наразылықтарға қатысты объективті және барабар шаралар қабылдауға тиіс. Талап-арыздың дәлелдері расталған жағдайда, редакциялық алқа мүшелері қолжазбаны жариялаудан бас тартуға және корреспондеция авторымен одан әрі ынтымақтастықты тоқтатуға, тиісті теріске шығаруды жариялауға, сондай-ақ автордың (лардың) этикалық емес мінез-құлқының одан әрі жолын кесу үшін өзге де шараларды қабылдауға құқылы.
Автордың (авторлардың) жарияланымдық этикасы
Авторлық. Қолжазбаны дайындауға ең көп зияткерлік үлес қосқан адам (екі немесе одан да көп бірлескен авторлармен) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әр мақала үшін журналдың редакциялық алқасымен байланысуға, зерттеудің барлық қатысушыларын (екі және одан да көп бірлескен авторлармен) авторлар тізіміне қосуға, жарияланым үшін редакцияға ұсыну үшін барлық авторлардан қолжазбаның соңғы нұсқасының мақұлдауын алуға жауапты корреспонденция авторы тағайындалуы тиіс. Мақалада көрсетілген барлық авторлар жұмыстың мазмұнына жауап береді.
Жалғыз жариялау және өзіндік принципі. Автор (- лар) редакцияға ұсынылған мақала қолжазбасының басқа басылымдарға қарау үшін ұсынылмағанына және өзіндік бірегей өзіндік жұмысты білдіретініне авторлық құқық формаға қол қою арқылы плагиатқа тексеру жүйесі арқылы қолжазбаны тексеру процесінде анықталуы мүмкін қате қарыз алу мен плагиаттан тұратынына кепілдік береді. Қолжазбаны бір уақытта бірнеше журналдарда/басылымдарда ұсынуға жол берілмейді және жарияланым этикасының қағидаттарын, стандарттары мен нормаларын өрескел бұзу болып табылады. Автор (- лар) зерттеу нәтижелері қолжазбада көрсетілгеніне кепілдік береді.
Авторлар этикалық емес мінез-құлық, плагиат, өзін-өзі плагиат, өзін-өзі бағалау, деректерді бұрмалау, жалған авторлық, қайталану, мүдделер қақтығысы және алдау белгілері бар мақалаларды жариялауға жауапты.
Көздерді растау принципі. Автор(лар) зерттеу барысында өзі пайдаланған ғылыми және өзге де дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндеттенеді. Бөтен жұмыстардың қандай да бір бөліктері пайдаланылған және / немесе басқа автордың (лардың) пікірлері алынған жағдайда қолжазбада түпнұсқаның авторы (лары) көрсетілген библиографиялық сілтемелер көрсетілуі тиіс. Күмәнді көздерден алынған ақпарат қолжазбаны ресімдеу кезінде пайдаланылмауға тиіс.
Егер рецензенттерде, жауапты редакторларда, журналдың редколлегия мүшесінде (-лерінде) зерттеу нәтижелерінің шынайылығы мен шынайылығына күмән туындаған жағдайда, автор (лар) қолжазбада келтірілген нәтижелерді немесе фактілерді растау үшін қосымша материалдарды ұсынуы тиіс.
Жариялау процесінде түзетулер. Жариялау процесінің кез келген сатысында жұмыста қателер мен дәлсіздіктер анықталған жағдайда, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға жедел хабарлауға және тиісті түзету журналының (Erratum немесе Corrigendum) сайтында түсініктемелермен жариялау үшін қатені жоюға немесе түзетуге көмектеседі. Түзетуге болмайтын өрескел қателер анықталған жағдайда автор (лар) қолжазбаны/мақаланы кері қайтарып алуы тиіс.
Жариялау этикасын сақтау принципі. Авторлар сынмен немесе зерттеуге қатысты ескертулермен, сондай-ақ рецензиялау және жариялау бойынша редакциямен өзара іс-қимылға қатысты этикалық нормаларды сақтауға міндетті. Авторлардың этикалық қағидаларды сақтамауы Жарияланымдар этикасын өрескел бұзуы деп бағаланады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жариялаудан алуға негіз береді.
Рецензенттің жарияланым этикасы
Рецензиялаудың объективтілік принципі. "ҚазБСҚА хабаршысы" журналының рецензенті(-лары) қолжазбаға сараптамалық бағалауды объективті жүргізуге міндеттенеді. Қолжазба авторына қатысты жеке сынға жол берілмейді. Рецензент рецензенттің пікірінің 1,2 бөлігін толтырып, өз ескертулерін дәлелдеуі және қолжазбаны қабылдау немесе оны қабылдамау туралы шешімін негіздеуі тиіс.
Автордың (лардың) ұлты, діни тиесілігі, саяси немесе өзге де көзқарастары рецензенттің (- лердің) қолжазбаны рецензиялау процесінде назарға алынбауға және ескерілмеуге тиіс.
Рецензенттің редакциялық шешімдерге қосқан үлесі. Рецензент(-лер) құрастырған сараптамалық бағалау редакцияның жарияланым туралы шешім қабылдауына ықпал етеді, сондай-ақ авторға (- ларға) қолжазбаны жақсартуға көмектеседі. Қолжазбаны жариялауға қабылдау, авторға жұмысты өзгертуге немесе пысықтауға қайтару немесе жарияланымнан бас тарту туралы шешімді рецензиялау нәтижелеріне сүйене отырып, редакция алқасы қабылдайды.
Уақытылы қарау принципі. Рецензент өз пікірін редакция белгілеген мерзімде, бірақ қолжазбаны рецензиялауға алған сәттен бастап екі айдан кешіктірмей ұсынуға міндетті. Егер мақаланы қарау және рецензияны белгіленген мерзімде дайындау мүмкін болмаса, рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауы тиіс.
Ұсынылған қолжазбаны рецензиялау кезінде оның біліктілігі сәйкес келмейді немесе шешім қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайтын рецензент бұл туралы дереу жауапты редакторға хабарлап, қолжазбаны рецензиялаудан бас тартуы керек.
Рецензент тарапынан құпиялық қағидасы. Рецензентке рецензиялауға ұсынылған қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы керек. Рецензент журналдың бас редакторының және/немесе автордың тарапынан жазбаша рұқсат алғаннан кейін ғана оны көрсетуге және/немесе басқа адамдармен талқылауға құқылы.
Рецензиялау және жариялау процесін қамтамасыз ету барысында алынған ғылыми жұмыстың ақпараты мен идеяларын рецензент(-лер) жеке пайда алу үшін пайдаланбауы тиіс.
Көздерді растау принципі. Рецензент қарастырылып отырған қолжазбаның зерттеу нәтижелеріне әсер ететін, бірақ автор(-лар) келтірмеген ғылыми жұмыстарды көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, рецензент жауапты редактордың назарын қарастырылып отырған қолжазба мен бұрын жарияланған жұмыс арасындағы айтарлықтай ұқсастыққа немесе сәйкестікке аударуы керек.
Егер рецензенттің қолжазбада плагиат, өзге мәліметтерді дұрыс емес пайдалану, жалған және ойдан шығарылған материалдар немесе зерттеу нәтижелері бар деп пайымдауға жеткілікті негіздері болса, онда ол қолжазбаны жариялауға жібермеуге және жарияланымдық және ғылыми этика қағидаттарының, стандарттары мен нормаларының анықталған бұзушылықтары туралы журналдың жауапты редакторын хабардар етуге тиіс.
Мүдделер қақтығысы
Мүдделер қақтығысы - бұл авторлар, рецензенттер немесе редакциялық алқа мүшелері жарияланған материалға қатысты олардың пікірлеріне әсер ете алатын жасырын мүдделері бар жанжалды жағдайлар. Мүдделер қақтығысы рецензенттің және редколлегия мүшелерінің ғылыми пікіріне, нәтижесінде қолжазбаны жариялауға қатысты редколлегияның шешіміне әсер етуі мүмкін қаржылық, жеке немесе кәсіби жағдайлар болған кезде пайда болады.
Журналдың жауапты редакторы қолжазбаны жариялау процесінің барлық қатысушыларынан мүдделер қақтығысын ашуды талап етуі керек.
Жауапты редактор, редакциялық алқа мүшесі және рецензенттер редакциялық алқаның шешіміне қандай да бір әсер етуі мүмкін ықтимал мүдделер қақтығысы туралы хабардар етуі тиіс. Редакциялық алқа мүшелері, егер олар қолжазба авторының (- лерінің) зерттеу нәтижелерімен байланысты қандай да бір бәсекелестік қатынастарда болса не мүдделер қайшылығы өзге болса, қолжазбаны қараудан бас тартуға тиіс.
Қолжазбаны журналға қарауға берген кезде автор(-лар) қолжазбаның мазмұнында зерттеуді қаржыландырудың барлық көздері көрсетілгенін мәлімдейді; сондай-ақ қарауға берілген қолжазбаға қатысты мүдделер қақтығысын тудыруы мүмкін қандай коммерциялық, қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлар бар екенін көрсетеді. Автор (лар) ілеспе хатта мүдделер қақтығысы болған жағдайда, олардың пікірінше, олардың қолжазбасын объективті бағалай алмайтын ғалымдарды көрсете алады.
Рецензент қолжазбаға қатысы бар авторлардың біреуімен бәсекелестіктен, ынтымақтастықтан немесе басқа да қатынастардан туындайтын мүдделер қақтығысына себеп болуы мүмкін қолжазбаларды қарамауы тиіс.
Қолжазбаның мазмұнымен мүдделер қақтығысы болған жағдайда жауапты редактор бұл туралы Бас редакторға хабарлауы тиіс, содан кейін ол қолжазбаны тексеруді және рецензиялауды басқа редакторға/рецензентке қайта тапсырады.
Қарау және рецензиялау процесінде қатысушылар арасындағы мүдделер қақтығысының болуы қолжазба қабылданбайды дегенді білдірмейді.
Барлық мүдделі тұлғалар, мүмкіндігінше, жарияланымның барлық кезеңдерінде кез-келген вариацияда мүдделер қақтығысының туындауын болдырмауы керек. Мүдделер қақтығысы туындаған жағдайда, осы қақтығысты анықтаған адам дереу редакцияға хабарлауы керек. Бұл жариялау және ғылыми этика қағидаларын, стандарттары мен нормаларын бұзудың кез-келген басқа жағдайларына қатысты.